اهل سنّت بر این اعتقادند که خداى سبحان و رسول گرامى او، اصحاب را تزکیه و پاک گردانده و همه آنها را عادل قرار داده اند و باید بر همین مبنا حرکت کرد و هر آنچه را که صحابه مخالف و منافى نصوص صریح قرآن و سنّت انجام داده اند، به تأویل برد و توجیه کرد. آنان در این ادعا، به آیاتى از قرآن کریم و روایاتى که در کتب خود از رسول اکرم ـ ص ـ در فضیلت صحابه نقل کرده اند، استناد جسته اند و یکى از معروفترین احادیثى که بدان متمسک شده اند، حدیث «اصحابى کالنجوم، بایّهم اقتدیتم اهتدیتم» است.

در این مقاله، نخست، دیدگاههاى رجال نامى و علماى معروف اهل سنت را درباره حدیث «نجوم» یادآور مى شویم و سپس به ذکر نقدهاى آن پرداخته و آنگاه راویان آن را مورد ارزیابى قرار مى دهیم؛ و در پایان، مرورى گذرا بر شرح حالات صحابه اى که مشمول حدیث مزبور هستند، خواهیم داشت.

معناى لغوى «اصحاب»:

در آغاز و براى ورود به بحث، معناى لغوى «صُحبة» را یادآور مى شویم؛ صُحبه در لغت، معاشرت و ملازمت است[1] و جمع اسم فاعل آن، صَحْب و اصحاب و صحابه مى آید.

____________________________________________

1 - قاموس المحیط، ماده صحب.

راغب، در «مفردات» مى گوید: «در عرف، جز به کسى که ملازمت او زیاد باشد، صاحب گفته نمى شود».[2] بنابراین، صاحب و یار پیامبر ـ ص ـ آنگونه که اقتضاى کلمه، از نظر لغت است، کسى است که با آن حضرت معاشرت و ملازمت داشته است. چنین شخصى، مسلمان بوده یا کافر، شایسته یا تبهکار، مؤمن یا منافق، تفاوتى ندارد؛ زیرا اصلِ در این اطلاق، آنگونه که فیّومى نیز گفته است، «کسى است که با او [یعنى پیامبر ـ ص ـ] مجالستى داشته و یا او را دیده است».[3]

معناى اصطلاحى «صحابى»:

اصولیان و محدّثان اتفاق نظر دارند که نام «صحابى» تنها بر فرد مسلمان اطلاق مى شود. در تعریف صحابى گفته هاى متفاوتى وجود دارد؛ آنچه اصولیان معتبر مى دانند این است که: «صحابى کسى است که با پیامبر ـ ص ـ مجالستى طولانى داشته و از او پیروى کرده و اوامر و دستورات الهى را از او أخذ نموده است؛ بر خلاف کسى که تنها آهنگ وى نموده، بى آنکه فضیلت مجالست و ملازمت و پیروى از آن حضرت را دارا باشد».

جمهور محدّثان بر این عقیده اند که: «هر مسلمانى که پیامبر ـ ص ـ را دیده باشد» صحابى است.[4]

و گفته شده: «کسى که زمان آن حضرت را درک کند، صحابى است؛ هر چند او را نبیند».[5]

و برخى گفته اند: «صحابى کسى است که پیامبر ـ ص ـ را در حالى که بدو ایمان داشته، ملاقات مى نموده و سرانجام نیز بر ایمان و اسلام از دنیا رفته است؛ هر چند در این میان از دین برگشته باشد».[6] البته در این خصوص، نظرات دیگرى نیز وجود دارد که از اهمیّت چندانى برخوردار نیست.

____________________________________________

2 - المفردات من غریب القرآن، ماده صحب.

3 - مصباح المنیر، ماده صَحَب.

4 - المختصر، ج 2، ص 17

5 - مقباس الهدایة.

6 - این نظریه را شهید ثانى و ابن حجر عسقلانى انتخاب کرده اند.

بحث درباره حدیثِ «نجوم» را پى مى گیریم؛ این حدیث به عبارات گوناگونى نقل شده است که در اینجا تنها به دو مورد آن اشاره مى کنیم:

1 ـ قال الحافظ شمس الدین محمد السخاوى، قال البیهقى فى کتابه (المدخل) عن حدیث سلیمان بن أبى کریمة، عن جویبر، عن ضحاک، عن ابن عباس، قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: «مهما أوتیتم من کتاب الله فالعلم به لاعذر لأحد فى ترکه فان لم یکن فى کتاب الله فبسنةٍ منّى ماضیة، فإن لم تکن سنّة منّى فما قال اصحابى، إن أصحابى بمنزلة النجوم فى السماء، فایّما أخذتم به اهتدیتم، واختلاف امّتى رحمة».[7]

2 ـ رواه القضاعى فى «مسند شهاب» و قال أنبأنا ابوالفتح منصور بن على الأنماطى، أنبأ أبومحمد الحسن بن وثیق، أنبأ وهب بن جریر بن حازم عن أبیه عن الأعمش، عن أبى صالح، عن أبى هریرة، عن النبى صلى الله علیه وسلم، قال: «مثل أصحابى مثل النجوم، من اقتدى بشى ءٍ منها اهتدى».

قبل از اینکه حدیث «نجوم» را مورد بررسى قرار دهیم، یادآورى مى کنیم که مسلمانان، در دیدگاهشان نسبت به صحابه، و ویژگیهاى آنان از جنبه عدالت و غیر عدالت، بر سه دسته اند:

گروه نخست، کسانى اند که همه صحابه را کافر مى دانند؛ مانند فرقه «کاملیه» و نیز کسانى که در مسئله غلوّ، اندیشه اى مانند آنان دارند[8].

گروه دوم، کسانى هستند که همه صحابه را عادل مى شمرند و جایز نمى دانند که کسى روایات آنها را تکذیب کند، و معتقدند که این لیاقت، به سبب همنشینى با رسول خدا ـ ص ـ در ایشان پدید آمده است...

مُزَنى مى گوید: «کلهم ثقة مؤتمن»[9]. خطیب مى گوید: «عدالة الصحابة ثابتة معلومة...»[10].

____________________________________________

7 - المقاصد الحسنة فى بیان کثیر من الاحادیث المشتهرة على الالسنة.

8- مسند شهاب.

9 - این موضوع را سید عبدالحسین شرف الدین در اجوبة مسائل جارالله ص 12 نقل کرده است.

10 - متن کلام وى در خلال بحث این مقاله مى آید.

ابن حزم گفته است: «الصحابة کلهم من اهل الجنّة قطعاً»[11]. و ابن عبدالبر[12] وابن اثیر[13] و غزالى[14] و دیگران نیز به این موضوع تصریح کرده اند.

برخى مانند ابن حجر (در «الاصابة»)، بر این معنا ادعاى اجماع کرده اند، ولى آنچه که جمعى از بزرگان آنان بدان تصریح کرده اند، این گفته را رد مى کند.

حاجب گفته است: «اکثریت، به عدالت صحابه اعتقاد دارند؛ و گفته شده آنان مانند غیر صحابه اند؛ و معتزله گفته اند صحابه عادلند مگر کسانى که با على علیه السلام سرجنگ داشته اند»[15].

اما گروه سوم؛ جمعى از بزرگان اهل سنّت مانند سعد تفتازانى[16] و مازرى (شارح «برهان»)،[17] وابن عماد حنبلى[18] و شوکانى[19] و دیگران... و از متأخّران، شیخ محمود ابوریّه[20]، و شیخ محمد عبده[21]، و سید محمد بن عقیل العلوى[22] و سید محمد رشیدرضا[23]، و شیخ مقبلى[24]، و شیخ مصطفى صادق الرافعى[25] و... بر این عقیده اند که صحابه بر کنارِ از خطا و اشتباه نیستند و در میان آنان افرادى عادل و غیر عادل وجود دارد، و این دقیقاً همان دیدگاه شیعه است.

پس دسته اخیر، گروهى میانه رو هستند و اتفاق نظر دارند که صحابه نیز مانند سایر مردم، داراى افرادى عادل و فاسق و مؤمن و منافق اند و همنشینى و مصاحبت با پیامبر ـ ص ـ ،

____________________________________________

11 - ابن حجر این موضوع را از او در الإصابة ج 1، ص 17 ـ 18 آورده است.

12 - الاصابه، ج 1، ص 19

13 - الإستیعاب، ج 1، ص 8

14 - اسدالغابة، ج 1، ص 3

15 - احیاء علوم الدین.

16 - المختصر، ج 2، ص 67

17 - شرح المقاصد، ج 1، ص 310

18 - الاصابة، ج 1، ص 19. النصایح الکافیة، ص 161

19 - النصایح الکافیة، ص 162

20 - ارشاد الفحول، الى تحقیق الحق من علم الاصول.

21 - شیخ المضیرة ابو هریرة، محمود ابوریّة، ص 101

22 - نقل از اضواء على السنة المحمّدیة محمود ابوریّة.

23 - النصایح الکافیة.

24 - نقل از شیخ المضیرة.

25 - همان.

26 - اعجاز القرآن.

هر چند براى آنان افتخار است، ولى به تنهایى نمى تواند موجب بر کنارى آنان از خطا و اشتباه شود و زشتیها را از آنان نفى کند. قرآن مجید نیز در موارد زیادى از صحابه اى که جنبه نفاق داشته اند، یاد کرده است و همچنین روایات زیادى از رسول اکرم ـ ص ـ در مذمّت و نکوهش آنان وجود دارد که در مبحث بررسى حالات صحابه به آن خواهیم پرداخت.